Vergilər: Hər kəsin anladığı dildə

Azərbaycan iqtisadiyyatında kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri mühüm rol oynayır. Lakin bu sahədə fəaliyyət göstərən çoxsaylı sahibkarlar üçün vergi öhdəliklərini anlamaq və düzgün tətbiq etmək əksər hallarda çətin görünür. Məhz bu səbəbdən, “Sadə dildə vergi” adlı bu bələdçi vergi sistemini ən sadə və başa düşülən formada izah etməyə yönəlib.

Aşağıda vergilərin əsas növləri, tətbiq edilən dərəcələr, güzəştlər və konkret nümunələrlə real vəziyyətlər izah edilir.

Vergi anlayışlarını düzgün anlamaq üçün ilk növbədə aşağıdakı terminlərə diqqət yetirmək lazımdır:

• Gəlir (satış dövriyyəsi) — sahibkarın mal və ya xidmət qarşılığında əldə etdiyi ümumi məbləğ.
• Xərc — məhsul və ya xidmət təqdim etmək üçün çəkilən maliyyə vəsaiti (əməkhaqqı, mal-material, kommunal xərclər və s.).
• Mənfəət — gəlirdən xərclər çıxıldıqdan sonra qalan məbləğ.
• Marja — satış qiyməti ilə məhsulun maya dəyəri arasındakı fərq.

Azərbaycanda sahibkarların fəaliyyətinə uyğun olaraq iki əsas vergi mexanizmi mövcuddur: Sadələşdirilmiş vergi və Gəlir vergisi. Hər bir vergi növü müxtəlif fəaliyyət modelləri üçün fərqli üstünlüklər təqdim edir.

Əgər sahibkarın illik dövriyyəsi 200,000 AZN-dən azdırsa və ƏDV qeydiyyatına daxil deyilsə, sadələşdirilmiş vergi rejimini seçə bilər. Bu halda sahibkar sadəcə ümumi dövriyyəsinə uyğun vergi ödəyir.

Nümunə 1:

• Geyim məhsulları satan bir fərdi sahibkarın rüblük satış dövriyyəsi 36,000 AZN olmuşdur.
• 2% sadələşdirilmiş vergi tətbiq olunaraq dövlət büdcəsinə 720 AZN ödənilməlidir.

İctimai iaşə ilə məşğul olan sahibkarlar, dövriyyədən asılı olmayaraq bu rejimi seçə bilərlər (vergi dərəcəsi: 8%).

2024-cü ildən etibarən qüvvədə olan güzəştə əsasən:

• Fərdi sahibkarın ödədiyi məcburi sosial sığorta haqqının 25%-i, sadələşdirilmiş vergi öhdəliyindən çıxılır (3 il müddətində).

Sadələşdirilmiş verginin tətbiqinə məhdudiyyətlər mövcuddur. Aşağıdakı fəaliyyətlərlə məşğul olan şəxslər bu rejimdən yararlana bilməz:

• Zərgərlik və qiymətli daşların satışı;
• Xəz və dəri məhsullarının satışı;
• Orta aylıq işçi sayı 10-dan çox olan istehsalat müəssisələri;
• Əmlakın icarəyə verilməsi və royalty gəlirləri olan şəxslər;
• Yalnız topdansatış fəaliyyəti göstərənlər.

Əgər sahibkar yüksək marja ilə, yəni daha çox mənfəətlə işləyirsə, gəlir vergisi seçimi daha uyğun ola bilər.

Nümunə 2:

• Sahibkarın illik gəliri 190,000 AZN, xərcləri isə 100,000 AZN-dir.
• Mənfəət: 90,000 AZN
• Gəlir vergisi: 18,000 AZN (20%)
• Sadələşdirilmiş vergi ilə müqayisədə (190,000 x 2% = 3,800 AZN) daha yüksək məbləğ ödənir.

Lakin bu vergi rejimində də güzəştlər tətbiq olunur.

Güzəştli gəlir vergisi şərtləri:

• İşçi sayı: 3–10 nəfər arasında
• İllik dövriyyə: maksimum 200,000 AZN
• Güzəşt: 75% azadolma (vergi dərəcəsi 5%-ə enir)

Pərakəndə satış fəaliyyəti göstərən sahibkarlar üçün aşağıdakı tələblər mütləqdir:

1. Nəzarət-kassa aparatından istifadə;
2. POS-terminal ilə nağdsız ödənişlərin təmin edilməsi;
3. Obyektin vergi orqanında qeydiyyatı;
4. İşçi varsa, onunla əmək müqaviləsinin rəsmiləşdirilməsi.

Uyğunsuzluğa görə sanksiyalar:

Kassa aparatından və POS-terminaldan istifadə edilmədikdə:

• I dəfə: 1000 AZN
• II dəfə: 3000 AZN
• III və daha çox: 6000 AZN

Rəsmi müqaviləsiz işçi işlədilərsə:

• Fərdi sahibkar: 1000–2000 AZN
• Hüquqi şəxs: 20,000–25,000 AZN cərimə

Əgər sahibkar icarəyə götürülmüş əmlakda fəaliyyət göstərirsə, bu obyektin də vergi orqanında qeydiyyatı vacibdir. İcarəçi və icarə verən tərəf fərdi sahibkar və ya müəssisədirsə, ödəmə mənbəyində vergi (ÖMV) ödənilməsi tələb oluna bilər.

Hər bir sahibkar fəaliyyət növünə uyğun kod seçməli və bu kod əsasında vergi öhdəliklərini, güzəştləri və lisenziya tələblərini müəyyən etməlidir.

Vergilər — yalnız öhdəlik deyil, həm də fürsətdir.

Doğru izah edildikdə, vergilər çətinlik yox, sadə və şəffaf bir sistem kimi görünür. Hər bir sahibkar öz fəaliyyətinə uyğun rejimi seçməklə, həm öz hüquqlarını qoruya, həm də dövlətlə sağlam münasibət qura bilər.

Unutmayaq: vergi ödəmək təkcə vəzifə deyil, biznesin leqallaşması, mülkiyyətin qorunması və iqtisadi stabilliyin təminatıdır. Vergilər eyni zamanda infrastrukturun inkişafına, təhsilə, səhiyyəyə və cəmiyyətin ümumi rifahına töhfədir. Yəni vergi ödəyən sahibkar təkcə öz biznesini deyil, ölkəsinin gələcəyini də qurur.

Azərbaycan sahibkarı üçün bu sistem — sadə, anlaşıqlı və gələcəyə aparan bir yoldur.

Vergilərdən qorxmağa dəyməz. Onları başa düşmək və düzgün idarə etmək kifayətdir. Çünki vergilər əslində sadədir — və sahibkarın həm hüququnu qorumaq, həm də ölkəni çiçəkləndirmək üçündür.